XXI wiek to czas wielu możliwości, ale też licznych wyzwań, jakie wiążą się z postępem nauki i technologii. W ramach Europejskiego Miasta Nauki 2024 i planowanych 50 tygodni tematycznych pragniemy skupić się na najbardziej istotnych tematach budzących zainteresowanie współczesnego społeczeństwa. Proponujemy wam 6 ścieżek dotyczących wybranych zagadnień, a dla których nauka może poszukiwać odpowiedzi i rozwiązań:

• zdrowie i jakość życia,
• klimat i środowisko,
• przemysły przyszłości,
• innowacje społeczne,
• dziedzictwo przemysłowe i kulturowe,
• kreacja i krytyka.

Zdrowie i jakość życia

Inspirację do działania czerpiemy od wybitnych postaci z regionu. Pamiętamy o poświęceniu lekarki pediatry Jolanty Wadowskiej-Król, która w latach siedemdziesiątych ubiegłego wieku rozpoczęła badania dotyczące narażenia na ołowicę dzieci mieszkających w pobliżu Huty Metali Nieżelaznych Szopienice. Dzięki jej działaniom zorganizowano leczenie tysięcy młodych osób zagrożonych tą ciężką chorobą, zdecydowano również o rozbiórce domów stojących najbliżej komina huty. Przyczyniło się to do poprawy zdrowia mieszkańców oraz korzystnie wpłynęło na stan środowiska.

Troska o nasze zdrowie fizyczne i psychiczne powinna być naszym priorytetem. Niestety pomimo rozwoju współczesnej medycyny i wzrostu jakości życia, często nie wiemy, jak działać w zgodzie z naszym organizmem i nie zdajemy sobie sprawy z tego, co jest dla nas najlepsze. W ostatnich latach zmagaliśmy się globalnie z trudną sytuacją pandemiczną, która nadszarpnęła zdrowie wielu z nas. Obecnie jesteśmy świadkami równie groźnej sytuacji – tuż za naszą granicą trwa wojna Rosji przeciwko Ukrainie.

Zwiększenie dostępu do usług zdrowotnych i edukacja w zakresie zdrowia to podstawa zrównoważonego rozwoju regionu i jeden z celów Miasta Nauki. Ważna jest również rewitalizacja obszarów poprzemysłowych, aby w jak największym stopniu służyły lokalnej społeczności. Dobre planowanie przestrzeni publicznych i zazielenianie terenów umożliwią miłe spędzanie wolnego czasu na świeżym powietrzu.

Klimat i środowisko

Zmiany klimatu i zanieczyszczenie środowiska dotykają każdego człowieka na Ziemi. Podnoszący się poziom wód grozi utratą domostw przez setki tysięcy ludzi zamieszkujących wybrzeża. Gwałtowne zjawiska pogodowe sieją spustoszenie, powodując ogromne straty finansowe, a zanik bioróżnorodności przyczynia się do zmniejszenia odporności u ludzi i ubożenia ekosystemów. W przypadku naszego regionu ważne jest podejmowanie prób rewitalizacji środowiska zniszczonego przez przemysł – dawniej dającego pracę i napędzającego rozwój, a obecnie postrzeganego przez pryzmat zniszczonych terenów czy zaburzonych cieków wodnych (takich jak „rzeka-nie-rzeka” Rawa).

Powinnością śląskich uczelni i przedstawicieli władz jest podejmowanie szerokiej, wielodziedzinowej współpracy w celu diagnozowania i proponowania rozwiązań problemów, z jakimi boryka się miasto i region. Rawa, dawniej rzeka – dotknięta przez lata zaniedbań i zmagająca się ze skutkami zanieczyszczenia środowiska – jest jednocześnie eksperymentem i instrumentem transformacji śródmieścia Katowic z pomocą nauki.

Nauka posiada narzędzia, by poszukiwać skutecznych sposobów na zmaganie się z tymi wyzwaniami i umożliwić ludziom przystosowanie się do zmieniającej się rzeczywistości. W ramach ścieżki klimat i środowisko będziecie mogli dowiedzieć się więcej m.in. na temat tego, czym jest gospodarka niskoemisyjna i jak skutecznie ją wdrażać. Zamierzamy również przybliżyć aspekty dotyczące transformacji energetycznej i zielonej energetyki, a także wyjaśnić, czym charakteryzuje się gospodarka obiegu zamkniętego oraz jak zadbać o dobrą jakość wody i powietrza.

Przemysły przyszłości

Nasz region stanowi forpocztę wielkiej transformacji, stojącego na progu kolejnego skoku cywilizacyjnego, dzięki nowemu przemysłowi, jakim jest nauka i edukacja akademicka. Oczywiście nie oznacza ona zerwania z unikalną tożsamością Śląska i Zagłębia, powstałą dzięki wielkoprzemysłowemu dziedzictwu regionu. Przeciwnie, wysoka kultura techniczna, obcowanie mieszkańców od wieków z zaawansowaną technologią i organizacją pracy, prymat kompetencji i pracowitości w ocenie człowieka i wynikająca stąd tolerancja, dają znakomite oparcie do budowania kultury innowacji i przemysłów inteligentnych. I, podobnie jak od wieków, w niedalekiej przyszłości przemysł nauki i edukacji będzie zatrzymywać i przyciągać pracowników i mieszkańców z różnych stron Polski i świata. A przede wszystkim najzdolniejszych młodych ludzi naszego regionu.

W ostatnich miesiącach sztuczna inteligencja była na ustach wszystkich, za sprawą robiącego wrażenie narzędzia, jakim jest ChatGPT oraz innych programów, zadziwiających możliwościami tworzenia treści przypominających te, wychodzące spod ręki człowieka. Jesteśmy świadkami ogromnego rozkwitu nowoczesnych technologii, dlatego tak ważne jest, abyśmy zadbali o to, by powstające rozwiązania służyły człowiekowi, nie stwarzając dla niego zagrożenia.

Ostatnie dekady to okres przemian technologicznych, które mają szansę poprawić jakość życia wielu ludzi. Roboty stają się coraz bardziej zaawansowane i są wykorzystywane, by wesprzeć człowieka w jego pracy lub stają się niezbędną pomocą dla seniorów czy osób z niepełnosprawnościami, a wysyłane w kosmos, ułatwiają nam poszerzanie wiedzy i granic naszego poznania. W ramach tej ścieżki pochylimy się nad rozwojem gospodarki cyfrowej oraz spróbujemy zrozumieć, czym jest Web 3.0. Nie zapomnimy przy tym o rozwoju sektorów kreatywnych, takich jak e-sport oraz gamedev.

Myślenie o przemysłach przyszłości doprowadziło nas również do spostrzeżenia, że wszystkie pozostałe ścieżki tematyczne EMNK 2024 mogą skutkować nowymi rozwiązaniami. Tematy związane ze zdrowiem, klimatem, innowacjami społecznymi, kreacją i krytyką, a także dziedzictwem przemysłowym pobudzają nas do zadawania fascynujących pytań i poszukiwania niezwykłych odpowiedzi. W ramach rozważań o przemysłach przyszłości postaramy się wspólnie identyfikować wszystkie pytania, jakie może zadawać współczesna nauka.

Innowacje społeczne

Pandemia przyspieszyła proces izolowania społecznego, który wywołują między innymi media społecznościowe oraz doprowadziła do polaryzacji postaw. Trudność w komunikacji pomiędzy ludźmi, różnymi pokoleniami czy osobami reprezentującymi odmienne wartości i światopogląd jest tym, nad czym powinniśmy intenstywnie pracować. Musimy dążyć do tego, aby stworzyć społeczeństwo obywatelskie, w którym mamy szansę oswajać podziały i konflikty.

Województwo śląskie jest doskonałym przykładem tego, jak diametralne przemiany społeczne może przejść cały region. Z obszaru silnie związanego z przemysłem stał się miejscem, które coraz bardziej koncentruje się na ekologicznych rozwiązaniach opierających się na nowoczesnych technologiach. Za znaczące przejawy tej transformacji należy uznać: powstanie Strefy Kultury z nową siedzibą Narodowej Orkiestry Symfonicznej Polskiego Radia, goszczenie trzech festiwali muzycznych z absolutnej krajowej czołówki (OFF Festivalu i Tauron Nowej Muzyki oraz stosunkowo „młodego” Fest Festivalu), a także sukces Śląskiego Festiwalu Nauki KATOWICE. Jak to się stało, że przeszliśmy taką przemianę? Chcielibyśmy zastanowić się nad tym tematem w ramach proponowanej ścieżki oraz zwrócić uwagę na fakt, że zmiany technologiczne muszą za sobą pociągnąć również zmiany społeczne. Nauka jako katalizator zmian powoduje reakcję w postaci mobilizacji społeczeństwa wokół określonych działań i sposobów myślenia.

Musimy zadać sobie pytanie, jak Miasto Nauki powinno wzmacniać i rozwijać mobilizację społeczną wokół wymienionych instytucji i inicjatyw oraz jak akcentować kulturotwórczą rolę nauki. Przyjrzymy się temu, jak nauka może przyczyniać się do identyfikacji potrzeb społecznych, a także temu, jak wpływa ona na przeprowadzanie istotnych zmian społecznych w regionie. Chcemy także zaprezentować działania w zakresie citizen science – nauka obywatelska daje doskonałą szansę na uzyskanie realnego wpływu na pracę naukowców przez mieszkańców województwa śląskiego. Istotny jest również wpływ obywateli na rozwój regionu i umożliwienie im decydowania o tym, jak powinien wyglądać proces zmian. W ramach obchodów Europejskiego Miasta Nauki 2024 pojawią się elementy programu, które umożliwią włączanie się mieszkańców do prac badawczych.

Dziedzictwo przemysłowe i kulturowe

Nauki stosowane, przemysł wydobywczy i ciężki, dała nam nowoczesność, relatywnie wysoki poziom życia, pracę oraz wpłynęła na dynamiczny rozwój miast. Tak powstała cywilizacyjna atrakcyjność Śląska i Zagłębia, która przez dwa wieki przyciągała ludzi z Polski i Europy. Zrodziła się wtedy również unikalna kultura techniczna – efekt wielopokoleniowych wysiłków w środowisku skomplikowanych maszyn i złożonego podziału pracy. Praca przemysłowa stała się laboratorium społecznym, w którym testowano pokojową i efektywną współpracę ludzi różnych kultur i języków. Społeczność tę cechuje brak lęku przed maszynami i technologią, wysoki poziom kompetencji technicznych oraz skłonność do innowacji, majsterkowania, domowej wynalazczości – rodzaj off science skills.

Dziedzictwo Górnego Śląska w postaci wciąż obecnych terenów poprzemysłowych to coś, czego nie należy się wstydzić. Kultura górnicza i specyfika regionu pogranicza (na styku wpływów polskich, czeskich, niemieckich i śląskich) to coś, co nadaje całemu województwu niesamowitego kolorytu i bogactwa historii i tradycji.

W ścieżkę będą wpisywały się wszystkie aktywności, które dotyczą szeroko rozumianego dziedzictwa przemysłowego i kulturowego. Jednym z poruszanych tematów będą procesy transformacji społeczno-gospodarczej w regionach, gdzie obecny był przemysł ciężki. Nie da się ukryć, że węgiel odgrywa dużą rolę w naszej metropolii. Warto na niego patrzeć wielowymiarowo, a nie tylko z perspektywy czarnych brył wydobywanych w kopalniach. Ponadto, dobra kultury zachowane po naszych przodkach – stroje górników, hutników, sprzęt, jakim posługiwali się podczas pracy czy miejsca produkcji dóbr – są źródłem informacji o tym, jak żyły poprzednie pokolenia, pokazują też historię miejsc oraz ludzi, którzy istnieli przed nami. Postaramy się również przyjrzeć niezwykłej różnorodności regionu, w jakim część procesów związanych z uprzemysłowieniem wiązała się z wchodzeniem w głąb ziemi i konstruowaniem kopalni – budowaniem wyjątkowych miast pod ziemią. Przyjrzymy się również innym formom przedsiębiorczości, które nie były związane z przemysłem wydobywczym czy hutniczym.

Kreacja i krytyka

Ważne jest nie tylko to, co się mówi, ale również to, w jaki sposób. Dzieci, młodzież i studenci przyswajają wiedzę, ale czy te treści rzeczywiście rozbudzają ich ciekawość i pasję? Nauka może być prezentowana równie ciekawie, co opowieści o alternatywnych światach czy superbohaterach. Wszyscy przecież lubimy dobre historie i potrzebujemy, aby ktoś nam intrygująco o nich opowiedział.

W ramach ścieżki „Kreacja i krytyka” chcemy skupić się wokół m.in. zagadnienia kreowania i prowadzenia narracji, ale także krytycznego namysłu nad przedsięwziętymi działaniami. Zwrócimy uwagę na interdyscyplinarność, ponieważ tylko spojrzenie z różnych perspektyw pozwala stworzyć komplementarną i wewnętrznie spójną rzeczywistość. Jesteśmy zainteresowani również najnowocześniejszymi metodami nauczania. Kształtowanie wśród nie tylko uczniów i studentów, lecz całego społeczeństwa krytycznej refleksji oraz otwartości na drugiego człowieka jest istotne z punktu widzenia zmian, jakie obserwujemy we współczesnym świecie, przesiąkniętym różnego rodzaju fałszywymi informacjami. Z tego powodu ważna jest umiejętność krytycznego myślenia – postrzegamy naukę nie tylko jako sposób opisu rzeczywistości, ale również ciągłego doskonalenia się poprzez częste mówienie: „sprawdzam”. Nauka ma być ćwiczeniem w nieustannym doskonaleniu.